ساروج مخلوطی است از آهک و خاکستر و یا روث حیوان که با گل و آب مخلوط می کنند و بعد از اینکه خشک شد آن را در کوره آتشین می سوزانند تا اینکه به ساروج تبدیل شود. در دروان گذشته ساروج از اهمیت خاصی برخوردار بوده و جهت ساختن حوض، آب انبار، برکه گرمابه و بنای خانه و سد کاربرد فراوان داشته است که امروزه نمونه هايي ۷۰۰ ساله از ساروج در نقاط مختلف ايران يافت مي شوند.
آخرين باري كه در ايران از ساروج استفاده شده حدود هشتاد سال قبل و در ابتداي دوره پهلوي بوده كه از اين تاريخ به بعد اين ملات كلا به فراموشي سپرده شده و از صحنه معماري ايران حذف گرديده است و فقط در كتب مصالح به آن اشاره شده است.
کاربردهای ساروج
ساروج با توجه به خاصیت اصلی آن یعنی نفوذ پذیری بسیار اندک به عنوان روکش در سازه هایی که در تماس مستقیم با آب بوده اند مانند آب‌انبارها ، حوضها ، حمامها و غیره مورد استفاده قرار گرفته است. ساروج با توجه به نحوه اجرای آن از سطحی بسیار صاف و براق برخوردار بوده که این ظاهر، باعث استفاده از آن در امر تزئینات ساختمان گردیده است.
مواد تشکیل دهنده ساروج
بدنه اصلی ساروج از ترکیب آهک با سیلیس فعال شکل می گیرد. نکته مهم فعال بودن سیلیس می باشد که به سیلیس آمورف یا بی‌شکل معروف است چرا که ساختمان آن بلوری نیست. در گذشته برای تامین سیلیس از خاکستری که در محل با سوزاندن فضولات حیوانی حاصل می شد استفاده می کردند که امروزه می توان از جایگزین هایی مانند سیلکافوم میکروسیلیس استفاده نمود.
قابل ذکر است که یکی از معایب اصلی ساروج خاصیت کاهش حجم آن می باشد که با توجه به کاربرد ساروج در امر پوشش ، این خاصیت باعث ترک خوردگی در سطح و در نتیجه ایجاد اختلال در نقش اصلی آن یعنی نفوذ ناپذیر کردن سطح می شود. برای کاهش اثرات این خاصیت مخرب، در گذشته از الیاف طبیعی که شامل الیاف گیاهی مانند لوئی که از نوعی نی بدست می آمده و همچنین الیاف حیوانی مانند پشم بز و شتر و یا گاهی موی سر انسان ، استفاده می شده است. امروزه بدیت منظور می توان از الیاف مصنوعی مانند الیاف پلیمری ، فلزی و یا شیشه‌ای بجای الیاف مصنوعی استفاده کرد.
در بعضی مواقع که مواد اصلی تشکیل دهنده ساروج کمیاب بوده و یا گاهی برای بدست آوردن ساروج هایی با خاصیت های مختلف از ماسه ریز دانه استفاده می شده است ولی این ماسه کارآیی ملات را پایین آورده که برای جبران آن از خاک رس استفاده شده است. گاهی مواد افزودنی خاصی مانند تخم مرغ به ساروج اضافه می شده که فقط باید با آزمایش اثرات دقیق آن را تعیین نمود.
ملات ساروج :
پیش از اختراع سیمان، ملات ساروج را برای اندود و آب بندی کردن آب انبارها و حوض ها مصرف می‌کردند، ولی امروزه مصرف آن بسیار کم شده و ملات سیمان جای آن را گرفته است. ملات های ساروج مصرفی در ایران به دو گونه ساروج گرم و ساروج سرد تقسیم می‌شوند.
ملات ساروج گرم :
ساروج گرم در واقع نوعی ملات آهک آبی هستند که از پختن و آسیاب کردن سنگ های آهکی رس‌دار به دست می‌آیند و این نوع ملاتها در جنوب ایران در کناره شمالی خلیج فارس به کار می رفته و پس از گذشت سال ها در ساختمان های دریایی پابرجا مانده اند. مشهورترین ساروج از این نوع متعلق به بندر خمیر است.
ملات ساروج سرد :
ماده چسباننده این ملات از اختلاط آهک، خاکستر و آب حاصل می‌شود، برای قوام و چسبندگی به آن خاک رس می‌افزایند و ماسه بادی نیز در آن نقش پرکنندگی و استخوان بندی دارد، برای جلوگیری از ترک خوردگی به ساروج، لوئی یا موی بز می زدند. خاکستر دارای مقدار زیادی سیلیس غیر بلوری است که به هنگام اختلاط با دوغاب آهک با آن ترکیب شده و سیلیکات کلسیم به وجود می آید، ولی این عمل به کندی پیش می رود و از این جهت ملات ساروج، کندگیر است.
ملات ساروج از اختلاط ۱۰ پیمانه گرد آهک شفکته، ۷ پیمانه خاکستر الک شده، یک پیمانه خاک رس، یک پیمانه ماسه بادی، ۳۰ تا ۵۰ کیلوگرم لوئی (برای هر مترمکعب ملات)، آب به قدر کافی و ورز دادن آنها به دست می‌آید.